مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ برای قدیمی‌های مشهد، نام «کوکب پوررنجبر» پیوستگی خاصی با آموزش نوین قرآن‌کریم داشت؛ بانویی که عشقش به تدریس کلام وحی و مسائل شرعی، زبانزد خاص و عام بود و علاوه بر اینها، آثار مکتوبی از خود به‌جا گذاشت که در آموزش‌و‌پرورش ایران، تأثیری درخور و انکارناپذیری داشت؛ با‌این‌حال، در روزگار ما، شاید کمتر کسی بداند که این بانوی پرتلاش، این مترجم کتاب مفاتیح‌الجنان و این مؤلف مجموعه مشهور «خودآموز و روش تدریس قرآن مجید»، بنیان‌گذار یکی از نخستین مدارس دخترانه در مشهد باشد.
بسیاری از ما در مرور تاریخ مدارس نوین دخترانه در شهرمان، چشم به شخصیتی مانند «فروغ آذرخشی» داریم که بحق در میانه این میدان، تلاشگری کم‌نظیر و نخستین بنیان‌گذار مدارس دخترانه در مشهد بود، اما بانو کوکب پوررنجبر، بعد از مرحوم آذرخشی، دومین کسی بود که پا به میدان گذاشت و در‌حالی‌که فقط هجده سال از عُمرش می‌گذشت، بنیان‌گذار مدارس دخترانه در مشهد شد. این گزارش، افزون بر شرح بخشی از تاریخ آموزش‌و‌پرورش نوین در مشهد، عرض ارادتی به ساحت این بانوی تلاشگر است که بعد از عُمری کوشش در مسیر گسترش فرهنگ و معارف اسلامی، در سال۱۳۷۰خورشیدی دیده از جهان فروبست. برخی از فراز‌های این گزارش، برای نخستین‌بار است که منتشر می‌شود.
کوکب‌خانم در سال۱۲۸۲خورشیدی، سه سال پیش از پیروزی نهضت مشروطیت، در شیراز متولد شد؛ خانواده‌ای مذهبی و در‌عین‌حال نواندیش داشت، آن‌گونه که اجازه دادند دخترشان در مدارس نوین تحصیل کند و تحصیلات خود را تا پایان سیکل اول (کلاس نهم قدیم) ادامه دهد. بانو رنجبر بعد‌ها و در بحبوحه قحطی بزرگ، همراه با خانواده‌اش -که از نظر مالی متموّل بودند- به مشهد کوچ کرد و در کوچه «حوض نو» ساکن شد. علاقه خاصی به تدریس، به‌ویژه تدریس علوم‌دینی داشت و به‌همین‌دلیل، از همان ابتدا در منزل کلاس‌های قرآن و شرعیات برای بانوان و دختران برگزار می‌کرد.
او سبک آموزش قدیم را نمی‌پسندید و به قول خود، «بیداد مکتب‌خانه‌ها» را برنمی‌تابید. در آن زمان آموزش بر بستر خشونت مطلق جریان داشت و معلمان مکتب‌خانه معتقد بودند که جز با خشونت و بداخلاقی نمی‌توان کودکان بازیگوش و سربه‌هوا را مهار کرد. بانو پوررنجبر چنین شیوه‌ای را -به‌ویژه در آموزش قرآن و شرعیات- برای دختران نامطلوب و بلکه مضر می‌دانست و معتقد بود که چنین روشی، اسباب انزجار اطفال از محیط آموزشی می‌شود.
به‌همین‌دلیل هم بود که تصمیم گرفت شیوه‌ای تازه را برای آموزش علوم دینی و به‌ویژه قرآن بنیان‌گذاری کند. اواخر دهه۱۲۹۰خورشیدی، کوکب پوررنجبر، بانوی متدین و نواندیشی که حالا مشهدی به حساب می‌آمد و تازه بهار عمرش به عدد هفده رسیده بود، در یک ظهر پاییزی، بالاخره به طرح مورد‌نظرش رسید.
او درباره چگونگی این اتفاق، خاطره‌ای شیرین نقل کرده است:
«یک روز با خانم مرصعی قرار گذاشتم برای رفتن به منزلش... وقتی رسیدم، پرسید: فلانی ناهار چه بخوریم؟ گفتم: یک نان و پنیر و خربزه کفایت است. دفتر و قلم برداشتم و نشستم گوشه اتاق و مشغول شدم به تفکر برای تغییر راه یادگیری الفبای قرآنی. اوج بیداد مکتب‌خانه‌ها بود و عمر کودکان در فراگیری واژه‌های سخت هدر می‌رفت. یک آموزش اولیه گاه تا سه سال طول می‌کشید و باعث دل‌زدگی از یاد گرفتن می‌شد.
حدود غروب بود که دیدم چیزی شبیه پشم و کرک در دهانم قرار دارد و آن را می‌جوم. با تعجب آن را بیرون آوردم و به مرصعی خیره شدم. او هم با عصبانیت به من نگاه می‌کرد و وقتی سؤال کردم که این چیست توی دهانم، پاسخ داد: از صبح گوشه اتاق نشسته‌ای به فکر کردن. وقت ناهار یک عدد نان سنگک را یواش یواش لقمه گرفتم و با قاچ خربزه در دهانت گذاشتم تا تمام شد و تو نفهمیدی.
از روی حرص همان‌طور که نشسته بودم، دستم را کردم توی تشک و به‌زور قدری پشم و کرک بیرون کشیدم و داخل دهانت گذاشتم. از ظهر تا‌به‌حال هم داری آن را می‌جوی و به‌رو نمی‌آوری» (عاطفه میرافضل، کوکب درخشان، مجله زن روز، اسفندماه ۱۳۹۵).
به‌این‌ترتیب، نخستین شیوه‌نامه نوین تدریس قرآن در تاریخ ایران شکل گرفت. این دوره مصادف با حضور کلنل‌محمدتقی‌خان‌پس یان در مشهد و حمایت وی از ایجاد مدارس نوین در این شهر بود.
تصویری از کتاب خودآموزی که کوکب پوررنجبر تألیف کرده است
بانو پوررنجبر با تکمیل شیوه‌نامه خود، تصمیم به ایجاد یک دبستان با سبک جدید، برای آموزش دختران خردسال گرفت. او در سال۱۳۰۰خورشیدی، تقاضانامه‌ای به اداره فرهنگ فرستاد و خواست که اجازه دهند مدرسه دخترانه‌ای ایجاد کند. این سومین مدرسه دخترانه در مشهد محسوب می‌شد و پیش‌از‌آن، روان‌شاد فروغ آذرخشی دو مدرسه دخترانه به نام‌های «دبستان فروغ» (تأسیس۱۲۹۴خورشیدی) و «دبستان بانوان» (تأسیس۱۲۹۸خورشیدی) تأسیس کرده بود.
مدرسه جدید، به‌نام مؤسسش، «کوکبیه» نامیده شد. محوریت آموزش در این مدرسه، فراگیری قرآن و شرعیات با الگوی نوین بود؛ ابتکاری که تا پیش‌از‌آن در مدارس دخترانه ایران سابقه نداشت. محل ساختمان این مدرسه، خانه‌ای کوچک و نسبتا محقر در «پایین‌خیابان» بود. در این مدرسه، علاوه بر قرآن و شرعیات، علوم نوین هم در تراز مورد‌نظر وزارت فرهنگ آن زمان تدریس می‌شد. در آن دوره به چنین مدارسی که بانی و مدیریت خصوصی داشت، «مدارس ملی» می‌گفتند.
کوکب پوررنجبر تا مهرماه سال۱۳۲۶خورشیدی که رسما به استخدام وزارت فرهنگ (آموزش‌و‌پرورش امروزی) درآمد و مدرسه او نیز به مدرسه دولتی تبدیل شد، دبستان کوکبیه را به‌تن‌هایی و با تکیه بر حمایت اطرافیان، دوستان و علاقه‌مندان به چنین اقداماتی، اداره کرد و در کنار مدیریت، به تدریس هم مشغول بود. بعد‌ها فرزند وی (فاطمه پوررنجبر) نیز به کسوت آموزگاری درآمد و به تدریس در مدرسه کوکبیه مشغول شد. طبق گزارش‌های موجود که برای نخستین‌بار در این نوشتار منتشر می‌شود، دبستان کوکبیه بین سال‌های۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ خورشیدی، یعنی طی چهل سال فعالیت، حضور هفت مدیر را تجربه کرد.
کوکب پوررنجبر بین سال‌های۱۳۰۰ تا ۱۳۲۷ خورشیدی (به‌مدت ۲۷سال)، فاطمه پوررنجبر در سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹ خورشیدی و پس از او به‌ترتیب خانم‌ها «حشمت فصیحی»، «زهرابیگم حجت»، «طاهره شیخ»، «صغری رضوان» و «فاطمه بیک‌زاده» این مسئولیت را عهده‌دار بودند. در همه این مدت، کوکب پوررنجبر تدریس را کنار نگذاشت و همچنان به تدریس قرآن و شرعیات به دختران مشهدی مشغول بود.
اسم و آدرس مدارس دخترانه مشهد در سال ۱۳۴۵ که در راهنمای شهر مشهد آمده است
در سال۱۳۴۰خورشیدی «پوراندخت شکوه‌صارمی»، دانشجوی سال آخر دوره کارشناسی رشته تاریخ و جغرافیای دانشکده ادبیات مشهد (که بعد‌ها معلم دانش‌سرای مقدماتی دختران در خیابان سناباد شد و از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۶ خورشیدی مدیر این مرکز بود)، موضوعی را برای پایان‌نامه خود برگزید که باعث شکل‌گرفتن یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ مدارس دخترانه در مشهد شد؛ منبع مهمی که شاید تا‌کنون موردتوجه پژوهشگران قرار نگرفته و نگارنده به‌طور اتفاقی به آن دست یافته است.
در این منبع بسیار‌مهم، گزارشی مبسوط درباره تاریخ مدارس دخترانه مشهد و از جمله دبستان کوکبیه وجود دارد. گزارش صارمی درباره این مدرسه نشان می‌دهد که دبستان کوکبیه، بین سال‌های۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ خورشیدی کلاس‌های چندان منظم و دانش‌آموزان متعددی نداشت.
در‌واقع هنوز زمان لازم بود که خانواده‌ها برای آموزش شرعیات به فرزندانشان، به الگو‌های نوین اعتماد پیدا کنند. از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۸ خورشیدی، کوکب پوررنجبر توانست چهار کلاس در مدرسه ایجاد کند که نسبتا امیدوارکننده بود. تا سال۱۳۱۳خورشیدی تعداد کلاس‌ها به عدد پنج رسید و این تعداد، در سال۱۳۱۴ خورشیدی تبدیل به شش شد. به‌این‌ترتیب، شکل‌گیری دوره ابتدایی کامل در دبستان کوکبیه، حدود چهارده سال طول کشید.
بانو پوررنجبر در همان سال‌های نخستین، کتابخانه مدارس دخترانه مشهد را با ۴۵جلد کتاب در مدرسه کوکبیه راه‌اندازی کرد. او طبق شیوه‌نامه خودش، برای فعالیت‌های فوق‌برنامه ارزش زیادی قائل بود و شاید برای نخستین‌بار در تاریخ مدارس دخترانه مشهد، به برگزاری مسابقاتی در این زمینه دست زد؛ مسابقاتی با محوریت کار‌های دستی دانش‌آموزان دختر که جوایز ویژه‌ای هم داشت.
بانو پوررنجبر افزون بر اینها، به موضوع تفریح در مدارس دخترانه هم اهتمام داشت و از همان سال‌های ابتدایی فعالیت و با وجود محدودیت‌های مکانی و مالی فراوان، تعدادی وسیله بازی و سرگرمی مانند تاب، الاکلنگ و... خریداری و در مدرسه نصب کرد. جالب است بدانید که در سیل عظیم سال۱۳۲۹خورشیدی، مدرسه کوکبیه هم آسیب دید و تعدادی از پرونده‌های موجود در آن از بین رفت. روان‌شاد کوکب پوررنجبر در مدرسه خود «انجمن دینی» ایجاد کرده بود که احتمالا نخستین نمونه از چنین انجمن‌هایی در مدارس دخترانه ایران است.
مکان دبستانی که کوکب پوررنجبر تأسیس کرد، چنان‌که گفتیم، ابتدا در محله پایین‌خیابان قرار داشت؛ محله‌ای محروم و البته با علقه‌های مذهبی بیشتر. با افزایش تعداد دانش‌آموزان، اولیای مدرسه مجبور شدند به فکر جای دیگری باشند و در نیمه دوم دهه۱۳۱۰خورشیدی، مکانی در حدود میدان دقیقی (فلکه آب) برای این منظور اجاره شد و مدرسه تا سال۱۳۴۰خورشیدی در این مکان قرار داشت.
با‌این‌حال، وضعیت ساختمان و فرسودگی آن، باز هم باعث جابه‌جایی مدرسه کوکبیه شد و این دبستان دخترانه ریشه‌دار، نهایتا در سال۱۳۴۰خورشیدی به مکانی در خیابان عنصری، واقع در خیابان تهران (امام‌رضا (ع) فعلی)، جنب دبستان عنصری انتقال یافت؛ خانه‌ای بزرگ که صاحب آن فردی به نام «اقبال گاراژدار» بود و ماهانه مبلغ ۷ هزارو ۵۰۰ ریال بابت اجاره ساختمان مدرسه به وی پرداخت می‌شد؛ خانه‌ای که البته در ابتدای دهه۱۳۴۰، فاقد لوله‌کشی آب و همین‌طور تلفن بود.
درباره فرجام دبستان کوکبیه، فعلا اطلاعاتی در اختیار نداریم. روان‌شاد کوکب پوررنجبر که در عمر بابرکتش به‌عنوان معلم برجسته قرآن در شهر مشهد شناخته می‌شد، سرانجام ۱۲اسفند سال۱۳۷۰، در ۸۶سالگی دار فانی را وداع گفت. امروزه دبستانی در ناحیه ۲ آموزش‌و‌پرورش مشهد، به یاد وی، مدرسه «کوکب رنجبر» نام‌گذاری شده است.